Sốt xuất huyết: Nguyên nhân, triệu chứng, điều trị và phòng ngừa

Sốt xuất huyết là một bệnh lý nguy hiểm, đặc biệt ở trẻ em, và đã gây ra nhiều biến chứng nghiêm trọng ở Việt Nam. Nhiều trẻ em nhập viện và bệnh tình của họ đã phải thở máy và can thiệp điều trị. Chu kỳ 4-5 năm, sốt xuất huyết Dengue lại gây ra trận dịch lớn. Năm 2019, trận dịch này bùng phát với hơn 300.000 ca mắc, riêng TP.HCM có khoảng 65.000 ca. Nếu theo đúng chu kỳ, có thể năm 2022 sẽ bắt đầu một trận dịch mới. Trong đợt này, số ca bệnh nặng cao gấp 5,5 lần so với cùng kỳ năm ngoái.

Theo Cục Y tế dự phòng, số lượng trẻ em mắc sốt xuất huyết tại Việt Nam đã tăng vọt, và có nguy cơ tiếp tục gia tăng trong tương lai. Chỉ trong 7 ngày qua, TP.HCM đã phát hiện thêm 121 ổ dịch, và trong 5 tháng đầu năm, thành phố đã ghi nhận 567 ổ dịch với 10.052 ca mắc.

Trước tình hình dịch sốt xuất huyết diễn tiến nghiêm trọng, Bộ Y tế cảnh báo rằng việc chủ động phòng bệnh là rất quan trọng. Người dân cần phát hiện sớm, chăm sóc và theo dõi người bệnh đúng cách, đặc biệt là sốt xuất huyết ở trẻ em.

Sốt xuất huyết là gì?

Sốt xuất huyết Dengue là một bệnh truyền nhiễm cấp tính do virus Dengue. Nguyên nhân gây ra bệnh là do muỗi Aedes aegypti (muỗi vằn) mang mầm bệnh đốt. Bệnh này đã được ghi nhận từ thế kỷ XIII và hiện đã xuất hiện ở hơn 100 nước với tổng số ca mắc mỗi năm trên toàn cầu dao động trong khoảng 50-100 triệu. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), bệnh sốt xuất huyết Dengue được xem là một trong những bệnh truyền nhiễm lây lan nhanh nhất trên toàn cầu.

Theo dữ liệu từ WHO, mỗi năm trên toàn cầu có khoảng 390 triệu ca nhiễm virus Dengue, trong đó có 96 triệu người có biểu hiện lâm sàng. Một nghiên cứu khác về sự phổ biến của bệnh này cho thấy có khoảng 3,9 tỷ người có nguy cơ mắc bệnh, trong đó 70% trọng tải thực sự nằm ở các nước châu Á.

Số ca mắc sốt xuất huyết được báo cáo cho WHO đã tăng hơn 8 lần trong hai thập kỷ qua, từ 505.430 ca trong năm 2000 lên hơn 2,4 triệu ca năm 2010 và 5,2 triệu ca năm 2019. Ngoài ra, số ca tử vong được báo cáo trong khoảng thời gian từ năm 2000 đến 2015 cũng đã tăng từ 960 lên 4032 trường hợp. Tuy nhiên, với những nỗ lực phòng chống và điều trị hiệu quả, chúng ta hy vọng rằng số liệu này sẽ giảm trong tương lai.

Nguyên nhân gây bệnh sốt xuất huyết

Bệnh sốt xuất huyết do virus Dengue (họ Flaviviridae, chi Flavivirus) là một bệnh truyền nhiễm do muỗi vằn (Aedes aegypti) là vật trung gian. Chúng lây truyền virus gây bệnh vào cơ thể con người khi chích. Virus Dengue được chia thành 4 chủng huyết thanh (DEN-1, DEN-2, DEN-3 và DEN-4). Người bệnh có thể tạo miễn dịch suốt đời với một chủng virus nhưng vẫn có nguy cơ mắc bệnh với chủng virus khác.

Muỗi Aedes aegypti hoạt động vào ban ngày, và chỉ có muỗi cái mới có thể gây bệnh. Virus Dengue ủ bệnh trong cơ thể muỗi Aedes khoảng 8-11 ngày trước khi có thể lây truyền cho người bệnh thông qua cú đốt. Do đó, nguy cơ lây nhiễm bệnh sốt xuất huyết tăng khi sống trong khu vực có mặt muỗi Aedes aegypti và ở các vùng có sự lây lan của virus Dengue.

Triệu chứng bệnh sốt xuất huyết

Bệnh sốt xuất huyết có nhiều triệu chứng lâm sàng khác nhau, đa dạng và dễ bị nhầm lẫn, có thể phát triển từ nhẹ đến nặng. Vào thời điểm khởi phát, triệu chứng giống như sốt siêu vi. Tùy vào mức độ của bệnh, các triệu chứng của người nhiễm virus Dengue có thể nhận diện như sau:

Sốt xuất huyết nhẹ

Cấp độ nhẹ của bệnh thường phát hiện ở những người lần đầu tiên mắc bệnh, bởi vì chưa có sự miễn dịch với virus Dengue. Đây là cấp độ có triệu chứng đặc trưng và không gây ra những biến chứng nguy hiểm. Bệnh thường bắt đầu bằng cách xuất hiện triệu chứng sốt và kéo dài trong khoảng 4-7 ngày sau khi bị muỗi truyền bệnh. Bên cạnh đó, những triệu chứng khác cũng đáng để chú ý như:

• Sốt cao, có thể đạt đến 40,5 độ C;
• Đau đầu nghiêm trọng;
• Đau sau mắt;
• Đau khớp và cơ thể;
• Buồn nôn và nôn mửa;
• Phát ban.

Những ban sần sùi có thể xuất hiện trên cơ thể trong khoảng 3-4 ngày sau khi bắt đầu sốt và sau đó sẽ giảm dần trong 1-2 ngày tiếp theo. Người bệnh có thể mắc bệnh sốt xuất huyết lần thứ hai vào ngày sau đó.

Sốt xuất huyết nặng

Ở mức độ này, triệu chứng sốt xuất huyết bao gồm toàn bộ các dấu hiệu của dạng nhẹ cộng với sự tổn thương đến các mạch máu và mạch bạch huyết, chảy máu cam, chảy máu ở nướu hoặc dưới da và gây ra các vết bầm tím. Cấp độ bệnh này có thể dẫn đến nhiều biến chứng nguy hiểm, cần được chăm sóc y tế khẩn cấp, thậm chí có thể gây ra tử vong.

Sốc sốt xuất huyết

Có ba cấp độ: nhẹ, trung bình và nặng, với sốc sốt xuất huyết là cấp độ nặng nhất. Cấp độ này bao gồm tất cả các triệu chứng của dạng sốt nhẹ cộng với các triệu chứng chảy máu và hiện tượng huyết tương thoát khỏi mạch máu, chảy máu ồ ạt trong và ngoài cơ thể, gây sốc (huyết áp thấp). Thể bệnh này thường xảy ra trong lần nhiễm trùng sau, khi trẻ em và người lớn đã có miễn dịch chủ động hoặc thụ động đối với một loại kháng nguyên virus. Sốc sốt xuất huyết thường phổ biến ở trẻ em và có thể gây suy đa cơ quan và tử vong nếu không được điều trị kịp thời, đặc biệt là ở trẻ em và thanh thiếu niên.

Triệu chứng ban đầu của người nhiễm virus Dengue khá tương đồng với một số bệnh nhiễm siêu vi khác như cúm. Khởi phát của sốt xuất huyết Dengue có thể giống với bệnh cảnh Covid-19, dễ bị nhầm lẫn. Trong bối cảnh hiện nay, tâm lý lo ngại đưa trẻ đi bệnh viện của nhiều phụ huynh dẫn đến nguy cơ trẻ bệnh sốt xuất huyết Dengue dễ trở nặng, gây nhiều biến chứng, thậm chí nguy hiểm đến tính mạng. BS Trương Hữu Khanh, Phó Chủ tịch Liên Chi hội Truyền nhiễm TP.HCM đã cảnh báo về vấn đề này.

Sốt xuất huyết phổ biến ở đâu?

Sốt xuất huyết là một trong những vấn đề y tế công cộng quan trọng toàn cầu, được WHO đánh giá là một trong những bệnh truyền nhiễm do vật trung gian nguy hiểm nhất. Từ khi được phát hiện vào những năm 50 của thế kỷ trước, bệnh sốt xuất huyết đã lan rộng sang nhiều quốc gia và trở thành bệnh lây nhiễm phổ biến, gây ra hàng trăm triệu ca mắc trên toàn cầu mỗi năm, đặc biệt là tăng 30 lần trong 50 năm qua.

Tình hình dịch sốt xuất huyết thường biến động phụ thuộc vào nhiều yếu tố như khí hậu, lượng mưa. Thông thường, bệnh xuất hiện mạnh mẽ vào mùa mưa và sau mùa mưa ở các vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới như châu Phi, Đông Nam Á, Trung Quốc, Ấn Độ, Trung đông, khu vực Caribe, Trung Mỹ, Nam Mỹ, Châu Úc và Tây Nam Thái Bình Dương.

Yếu tố nguy cơ gây ra bệnh sốt xuất huyết

Sốt xuất huyết có thể ảnh hưởng đến bất kỳ ai, tuy nhiên, những người có hệ miễn dịch yếu, trẻ em, người già, và những người có bệnh lý nền có tỷ lệ mắc bệnh cao hơn người khỏe mạnh. Các yếu tố nguy cơ làm tăng tỷ lệ mắc sốt xuất huyết bao gồm việc sống hoặc du lịch tại các vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới, đặc biệt là ở các khu vực có nguy cơ cao như Đông Nam Á, các đảo Tây Thái Bình Dương, châu Mỹ Latinh và vùng Caribê.

Người đã từng mắc sốt xuất huyết cũng có nguy cơ cao hơn khi tái nhiễm. Ngoài ra, trẻ em dưới 12 tuổi, phụ nữ và người da trắng cũng có nguy cơ mắc bệnh này cao hơn so với những người khác.

Bệnh sốt xuất huyết lây lan như thế nào?

Hiện nay, trong lĩnh vực y học vẫn còn nhiều quan điểm không chính xác liên quan đến sốt xuất huyết, trong đó có các khái niệm về đường lây truyền bệnh và nguy cơ lây bệnh khi tiếp xúc với người mắc bệnh. Cần phải rõ ràng rằng, sốt xuất huyết không lây truyền trực tiếp từ người bệnh sang người khỏe mà chủ yếu lây qua các đường sau:

Lây bệnh do bị muỗi vằn Aedes aegypti đốt

Đây là con đường lây truyền phổ biến nhất của sốt xuất huyết. Virus gây bệnh được truyền qua muỗi vằn Aedes aegypti. Muỗi này hút máu của người bệnh sốt xuất huyết hoặc người mang virus Dengue nhưng không có triệu chứng, sau đó nó đốt người khỏe mạnh và truyền virus vào cơ thể là tác nhân gây ra bệnh sốt xuất huyết.

Lây qua đường lấy máu hoặc dùng chung bơm kim tiêm

Đường lây truyền này ít phổ biến hơn so với đường lây qua muỗi vằn đốt. Tuy nhiên, người không mắc bệnh có nguy cơ cao mắc sốt xuất huyết nếu tiếp xúc với máu của người mang virus hoặc qua sử dụng chung bơm tiêm.

Các đường lây truyền ít gặp

• Lây truyền trong môi trường bệnh viện: Virus có thể lây qua các sản phẩm máu, bị phơi nhiễm từ các vết thương do kim tiêm hoặc tổn thương ở niêm mạc. Ngay cả những người hiến máu không có triệu chứng bệnh cũng có thể mang virus Dengue trong máu.
• Lây truyền dọc: Khi người mẹ mang virus Dengue trong máu (nhiễm bệnh trong vòng 10 ngày trước khi sinh), có thể lây truyền virus cho con trong quá trình sinh. Sốt xuất huyết có thể xuất hiện ở trẻ sơ sinh từ 4 đến 11 ngày tuổi.

Chẩn đoán bệnh sốt xuất huyết

Sốt xuất huyết và các bệnh sốt do virus gây ra như là Covid-19, sốt rét, bệnh do leptospira và sốt thương hàn,… có các triệu chứng và dấu hiệu tương đồng nhau, nên gây khó khăn trong việc chẩn đoán chính xác bệnh.

Đặc biệt, khi hệ miễn dịch của cơ thể suy yếu, nguy cơ mắc bệnh sốt xuất huyết và các bệnh lý khác cũng tăng cao. Điều này càng làm cho việc xác định nguyên nhân gây bệnh trở nên phức tạp hơn. Theo BS Trương Hữu Khanh, các triệu chứng của bệnh có thể trùng lắp, gây khó khăn trong việc chẩn đoán chính xác bệnh.

Để chẩn đoán bệnh sốt xuất huyết Dengue, các yếu tố dịch tễ và biểu hiện lâm sàng được sử dụng, kèm theo các xét nghiệm đơn giản như số lượng bạch cầu, số lượng tiểu cầu và hematocrit. Bên cạnh đó, một số xét nghiệm khác như điện giải đồ, khí máu, chức năng đông máu, men gan và x-quang phổi cũng được sử dụng để phát hiện mức độ của sốt xuất huyết và các biến chứng tràn dịch phổi.

Biến chứng của bệnh sốt xuất huyết

Trước đây, bệnh sốt xuất huyết thường chỉ phổ biến ở trẻ em, tuy nhiên hiện nay nhiều người lớn cũng có thể mắc bệnh và tỷ lệ biến chứng cao. Nếu không được điều trị đúng cách, người bệnh có thể gặp các biến chứng nguy hiểm đến tính mạng như sau:

• Hạ tiểu cầu: Đây là biến chứng khó nhận biết vì không gây ra các triệu chứng rõ ràng như sốt cao hay mệt mỏi. Đến khi người bệnh diễn tiến đến giai đoạn xuất huyết trầm trọng, bệnh đã chuyển sang giai đoạn 2.
• Cô đặc máu: Máu bị cô đặc sẽ dẫn đến các biến chứng khác như mệt mỏi, đau nhức toàn thân, sốt cao, rối loạn tư duy và buồn nôn.

Điều trị bệnh sốt xuất huyết

Hiện nay, việc điều trị sốt xuất huyết chưa có thuốc điều trị đặc hiệu và hầu hết các trường hợp bệnh sẽ tự khỏi trong vòng 2 tuần. Tuy nhiên, bác sĩ sẽ tiến hành điều trị các triệu chứng nhằm hạn chế diễn tiến nặng có thể xảy ra. Những trường hợp nhiễm bệnh nhẹ có thể tự khỏi sau một tuần, trong khi những trường hợp nặng sẽ được điều trị chủ yếu giảm triệu chứng và kiểm soát các nguy cơ diễn biến nặng của bệnh bằng cách hạ sốt, truyền dịch và chống sốc tích cực.

Quá trình điều trị sốt xuất huyết phải tuân theo phác đồ điều trị chuẩn. Khi xác định dương tính với sốt xuất huyết, người bệnh sẽ được kê đơn điều trị tại nhà hoặc nhập viện điều trị nội trú tùy thuộc vào tình trạng bệnh. Trong thời gian này, bác sĩ có thể kê một số thuốc giảm sốt như Paracetamol (Tylenol®, Panadol®), và tránh sử dụng các thuốc giảm đau có nguy cơ tăng biến chứng chảy máu như aspirin, ibuprofen và naproxen sodium.

Ngoài ra, người bệnh cần có chế độ ăn uống lành mạnh, giàu chất xơ và vitamin C, uống đủ nước và nghỉ ngơi, tránh ăn đồ nhiều dầu mỡ, khó tiêu. Việc duy trì điều trị và theo dõi trong khoảng 12 ngày là rất quan trọng, người bệnh cần quay lại cơ sở y tế để tái khám và nếu không xảy ra biến chứng bất thường có nghĩa là bệnh đã khỏi.

Phòng ngừa bệnh sốt xuất huyết

Vaccine

Vào tháng 6/2016, vắc xin phòng sốt xuất huyết Dengvaxia đã được cấp phép lưu hành trên toàn cầu. Nhiều quốc gia đã bắt đầu triển khai vắc xin này, trong đó có 3 quốc gia Đông Nam Á như Thái Lan, Singapore và Philippines.

Tuy nhiên, Việt Nam vẫn chưa sử dụng loại vắc xin này do tính miễn dịch của nó chưa được đánh giá cao. Do đó, vẫn còn nhiều lo ngại về tính hiệu quả và an toàn khi triển khai tiêm chủng thực tế cho người dân.

Ngăn ngừa muỗi đốt

Hiện tại, vẫn chưa có vắc xin và thuốc điều trị đặc hiệu cho bệnh sốt xuất huyết. Muỗi vằn là nguồn lây bệnh trung gian và việc tiêu diệt muỗi là cách tốt nhất để phòng ngừa bệnh sốt xuất huyết.

Để tiêu diệt muỗi, cần áp dụng những biện pháp sau đây:

• Thay đổi nước cho các chậu hoa và cây cảnh thường xuyên.
• Thả cá vàng vào bể cá và hồ cá để tiêu diệt bọ gậy và lăng quăng.
• Che kín nắp các đồ đựng nước, xúc rửa các dụng cụ chứa nước hàng tuần.
• Lật úp các dụng cụ chứa nước khi không sử dụng.
• Thu gom phế liệu và rác thải thường xuyên
• Phát quang bụi rậm và cây cối trong vườn
• Phun thuốc diệt muỗi quanh nhà.

Thay đổi thói quen sinh hoạt

Ngoài ra, cần thay đổi thói quen sinh hoạt để giảm nguy cơ mắc bệnh sốt xuất huyết. Điều này bao gồm:

• Ngủ màn kể cả ban ngày.
• Mặc quần áo dài tay, dài chân và nhạt màu khi ra ngoài.
• Thoa dầu tràm hoặc kem chống muỗi.
• Hạn chế ra ngoài vào buổi chiều tối trong mùa mưa.
• Đóng kín cửa trong nhà và giám sát trẻ em khi chơi ngoài trời để tránh bị muỗi đốt.
• Nếu đã mắc bệnh, cần ngủ màn thường xuyên để tránh lây truyền bệnh cho người khác trong gia đình.

Sốt xuất huyết ở mức độ nặng có thể gây ra những biến chứng nguy hiểm, đòi hỏi chi phí y tế đáng kể và có thể gây tử vong. Vì vậy, mỗi người cần tự giác và chủ động trong việc phòng ngừa bệnh bằng cách tiêu diệt muỗi vằn xung quanh nhà, đồng thời cần nhận biết các triệu chứng của bệnh để điều trị kịp thời.

*Số liệu tham khảo: Bộ Y Tế

Đặt lịch bác sĩ tại nhà: vmedi.com.vn