Tác nhân gây ra bệnh sốt xuất huyết là gì?

Virus Dengue là tác nhân gây ra bệnh sốt xuất huyết, lây truyền qua đường muỗi đốt. Người bệnh sốt xuất huyết thường dễ nhầm lẫn triệu chứng với các bệnh nhiễm trùng khác, có xu hướng tự mua thuốc và dùng theo đơn cũ, hoặc trì hoãn việc nhập viện. Tình trạng này có thể gây ra những hậu quả nguy hiểm tính mạng nếu điều trị sai hoặc muộn, do đó, việc chủ động nắm rõ các thông tin về bệnh là vô cùng quan trọng. Tìm hiểu thêm về tác nhân gây ra bệnh sốt xuất huyết và cách phòng ngừa qua bài viết này.

Bệnh sốt xuất huyết là gì?

Sốt xuất huyết là một bệnh nhiễm trùng cấp tính do virus Dengue gây ra thông qua muỗi vằn là trung gian truyền bệnh. Bệnh diễn tiến rất nhanh và có thể gây sốc cho bệnh nhân, dẫn đến các biến chứng nặng và tử vong rất cao, đặc biệt là ở người lớn, nếu không được phát hiện và điều trị kịp thời.

Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), sốt xuất huyết là loại bệnh đáng được quan tâm nhất do muỗi truyền và lây lan rất nhanh, có thể lan ra thành dịch trong cộng đồng. Trong 50 năm qua trên toàn thế giới, số ca mắc bệnh sốt xuất huyết đã tăng lên hơn 30 lần.

Tình hình dịch bệnh sốt xuất huyết tích lũy trong năm 2022 tại Việt Nam ghi nhận 361.813 trường hợp mắc sốt xuất huyết và 133 ca tử vong. Đa phần các trường hợp bệnh nhân nặng đều không được phát hiện sớm và nhập viện điều trị muộn, gặp nhiều biến chứng nặng như tràn dịch màng phổi, suy đa tạng, xuất huyết não,… và thậm chí là tử vong.

Theo các chuyên gia y tế, số ca mắc bệnh sốt xuất huyết đã tăng gấp đôi so với năm 2019 – năm bùng phát sốt xuất huyết gần nhất. Chu kỳ dịch sốt xuất huyết thường xuyên diễn ra mỗi 3-5 năm một lần, do đó việc chủ động phòng ngừa, nhận biết sớm và điều trị sốt xuất huyết đúng cách và kịp thời rất quan trọng.

Bệnh sốt xuất huyết nguy hiểm như thế nào?

Bệnh sốt xuất huyết là một trong những bệnh lây nhiễm nguy hiểm, có thể gây ra nhiều biến chứng nghiêm trọng và tỉ lệ tử vong cao. Đối với những trường hợp bệnh nặng, việc nhập viện là bắt buộc và thường do chủ quan hoặc sai lầm trong phát hiện và điều trị bệnh.

Đầu tiên, một trong những nguyên nhân chủ quan dẫn đến nặng hơn của bệnh sốt xuất huyết là tâm lý không đi khám bệnh. Sốt xuất huyết có thể được phân loại thành ba mức độ: nhẹ, có dấu hiệu cảnh báo và nặng. Ngay cả đối với mức độ nhẹ nhất, bệnh vẫn cần phải được chẩn đoán và theo dõi sát để tránh diễn biến nặng. Sốt xuất huyết ở mức độ nặng có thể gây ra nhiều biến chứng nguy hiểm như xuất huyết nội tạng, tổn thương não, tổn thương gan thận, và thậm chí là tử vong nếu không được phát hiện và điều trị kịp thời.

Thứ hai, quan niệm sai lầm rằng hết sốt là khỏi bệnh. Sau khi sốt đã giảm, giai đoạn tiểu cầu giảm nặng và thoát huyết tương là giai đoạn nguy hiểm nhất của bệnh. Triệu chứng như xuất huyết dưới da, chảy máu cam, sẽ bắt đầu xuất hiện và có thể dẫn đến nhiều biến chứng nghiêm trọng như chảy máu nội tạng, tràn dịch màng phổi, xuất huyết tiêu hóa, sốc Dengue, và thậm chí là tử vong. Do đó, người bệnh cần được theo dõi sát và nên hạn chế vận động nặng, đi lại nhiều và nghỉ ngơi tuyệt đối trong giai đoạn này.

Thứ ba, một quan niệm khác sai lầm về bệnh sốt xuất huyết là nghĩ rằng chỉ mắc bệnh một lần. Hiện nay, có tới bốn chủng virus Dengue gây ra bệnh sốt xuất huyết là DEN-1, DEN-2, DEN-3 và DEN-4. Ví dụ, một người đã bị sốt xuất huyết chủng DEN-1 có thể lại mắc chủng DEN-2, vì vậy một người có thể mắc sốt xuất huyết nhiều lần trong đời.

Tác nhân gây ra bệnh sốt xuất huyết

Virus Dengue, một thành viên của họ Flaviviridae, là nguyên nhân gây ra bệnh sốt xuất huyết. Đây là một bệnh truyền nhiễm do virus xâm nhập từ người bệnh sang người lành thông qua muỗi vằn (Aedes aegypti) và có bốn loại huyết thanh riêng biệt gọi là DEN-1, DEN-2, DEN-3, DEN-4.

Một người có thể nhiễm bất kỳ hoặc tất cả các loại virus này. Tuy nhiên, loại virus DEN-2 (type D2) được đánh giá là nghiêm trọng nhất và có thể dẫn đến chảy máu trong và sốc gây tử vong.

Việc nhiễm một loại virus chỉ tạo ra kháng thể chống lại loại cụ thể đó và vẫn có thể bị nhiễm các loại khác và phát triển thành sốt xuất huyết nặng. Do đó, một người có thể mắc bệnh sốt xuất huyết tối đa bốn lần trong đời hoặc bị tái nhiễm bệnh sốt xuất huyết bốn lần.

Nếu bị nhiễm virus Dengue lần thứ hai, có nguy cơ hệ thống miễn dịch phản ứng quá mức, gây ra các triệu chứng sốt xuất huyết nghiêm trọng hơn. Do đó, việc phòng ngừa bệnh sốt xuất huyết là rất quan trọng và nên được thực hiện kịp thời và hiệu quả.

Đặc điểm của muỗi gây bệnh sốt xuất huyết

Bệnh sốt xuất huyết là do virus Dengue lây truyền qua muỗi đốt. Muỗi Aedes được xác định là chủ yếu trong việc truyền bệnh này, bao gồm Aedes aegypti (loài muỗi chính) và Aedes albopictus (có tỉ lệ lây thấp hơn).

Muỗi Aedes aegypti là loài muỗi dễ dàng để nhận biết. Chúng có kích thước nhỏ, màu sắc đen đậm, chiều dài từ 4-7mm, và trên cơ thể có những mảng màu trắng đặc trưng ở chân và một vết giống hình đàn lia trên ngực. Con cái lớn hơn con đực và có thể được phân biệt dễ dàng bằng những vòi có vảy bạc hoặc trắng.

Muỗi Aedes aegypti hoạt động mạnh vào ban ngày, trong khoảng hai giờ sau khi mặt trời mọc và vài giờ trước khi mặt trời lặn. Chúng thường đẻ trứng vào các vật dụng chứa nước và các khu vực xung quanh nhà có nước đọng như thùng, chum, vải, xô, lọ hoa, đĩa trồng cây, bể chứa, chai lọ bỏ đi, hộp thiếc, lốp xe, và nhiều hơn nữa. Trứng của muỗi có thể tồn tại trong môi trường khô trong thời gian dài, thường lên đến 1 năm. Tuy nhiên, chúng sẽ nở ngay lập tức khi được ngâm trong nước.

Trong suốt chu kỳ sinh trưởng, muỗi cái có khả năng thực hiện giao phối nhiều lần dù tuổi thọ của chúng chỉ từ vài tuần đến một tháng. Mỗi lần đẻ, chúng có thể đặt tới 5 lứa trứng, với số lượng trung bình từ 100 đến 200 trứng mỗi lứa. Muỗi cái hút máu con người để cung cấp dinh dưỡng cho sự phát triển của trứng.

Các chuyên gia y tế cần phải phân biệt giữa muỗi Aedes aegypti gây bệnh sốt xuất huyết và muỗi Anophen – tác nhân gây ra bệnh sốt rét. Muỗi Anophen có màu đen hoặc nâu sẫm, chiều dài cơ thể gần bằng với chiều dài của vòi. Trên phía trên cánh của muỗi Anophen có vảy màu đen trắng. Điểm khác biệt đáng chú ý của muỗi Anophen so với các loài muỗi khác là bụng của nó nghỉ ngơi hướng lên thay vì hướng xuống bên dưới.

Muỗi Anophen hoạt động chủ yếu trong khoảng thời gian từ lúc mặt trời bắt đầu lặn đến khi mặt trời mọc. Sau khi đốt người, muỗi Anophen sẽ đậu trong nhà khoảng vài giờ. Môi trường phù hợp với sự sinh trưởng và phát triển của muỗi Anophen là các vùng nước ngọt. Hút máu con người giúp bổ sung dinh dưỡng cho sự phát triển của trứng.

Muỗi sẽ truyền bệnh sốt xuất huyết lúc nào?

Sau khi đã xác định được đặc điểm của muỗi truyền bệnh sốt xuất huyết, thời điểm muỗi có thể truyền bệnh được là vấn đề được quan tâm rất nhiều. Muỗi vằn Aedes aegypti, sau khi hút máu từ người bệnh nhiễm virus Dengue, sẽ chứa virus trong tuyến nước bọt. Thời gian ủ bệnh trong muỗi là khoảng 10-12 ngày. Sau đó, muỗi sẽ truyền virus Dengue cho những người khỏe mạnh khác thông qua cơ chế đốt người.

Thời gian tiền bệnh cho người nhiễm virus là từ 6 đến 18 giờ trước khi xuất hiện các triệu chứng và thời gian bệnh trung bình kéo dài từ 6 đến 7 ngày. Vì vậy, để tránh trở thành nguồn lây bệnh cho những người xung quanh, người bệnh sốt xuất huyết cần được cách ly ngay khi phát hiện bệnh và nằm trong màn hoặc mùng.

Nhận biết bệnh sốt xuất huyết qua từng giai đoạn

Thể nhẹ

Trong các trường hợp nhẹ, bệnh nhân mắc sốt xuất huyết thường xuất hiện triệu chứng sốt đột ngột với nhiệt độ cao từ 39-40 độ C và có thể kéo dài từ 4-7 ngày, gây khó khăn trong việc giảm sốt; bệnh nhân còn cảm thấy đau đầu dữ dội ở vùng trán, sau nhãn cầu; đau nhức khớp và cơ; buồn nôn và nôn; và xuất hiện mẩn đỏ và phát ban.

Thể nặng

Trong thể nặng của bệnh sốt xuất huyết, người bệnh sẽ có các triệu chứng xuất huyết, bao gồm các chấm ngoài da, chảy máu cam, chảy máu chân răng, vết bầm tím, nôn ra máu và đi ngoài phân đen. Ngoài ra, người bệnh còn gặp mệt mỏi, đau bụng nhiều, nôn và cảm giác lạnh lẽo ở chân tay, đồng thời có thể trải qua những cơn hoảng loạn. Việc cấp cứu và điều trị kịp thời là vô cùng quan trọng để tránh tình trạng tử vong. Ngoài ra, một số người bệnh có thể gặp phải tình trạng sốc Dengue sớm, đây là thể bệnh nghiêm trọng nhất của sốt xuất huyết, có thể gây tổn thương cho nhiều cơ quan như gan, thận và não. Bệnh nhân có thể xuất hiện xuất huyết nặng và tụt huyết áp cùng với ứ dịch ở khoang màng phổi và ổ bụng. Việc điều trị kịp thời là rất quan trọng để tránh tình trạng tử vong.

Phan Nguyễn Trường Giang, Quản lý Y khoa vùng Mekong Hệ thống Trung tâm tiêm chủng VNVC, khuyên rằng các triệu chứng cảnh báo sốt xuất huyết nặng cần được chú ý và theo dõi trong khoảng 3-7 ngày sau khi xuất hiện các triệu chứng đầu tiên của bệnh. Nhiệt độ cơ thể sẽ giảm dần và người bệnh không nên lơ là vì điều này có thể là dấu hiệu của sự nghiêm trọng hơn của bệnh.

Khi có các dấu hiệu bổ sung như đau bụng, nôn mửa liên tục, chảy máu nướu răng, nôn ra máu, thở nhanh, tim đập nhanh, cảm giác bồn chồn, mệt đừ…, đây là cảnh báo về sự nguy kịch đặc biệt là sốt xuất huyết ở trẻ em và cần phải đưa người bệnh đến bệnh viện hoặc cơ sở y tế gần nhất để được can thiệp kịp thời. Việc theo dõi chặt chẽ và điều trị đúng cách là cực kỳ quan trọng để đảm bảo tính mạng và sức khỏe cho người bệnh.

Làm gì khi nghi ngờ bị sốt xuất huyết

Khi phát hiện các dấu hiệu nghi ngờ mắc sốt xuất huyết, người bệnh cần đến ngay cơ sở y tế để được khám, xét nghiệm, chẩn đoán và điều trị phù hợp. Việc này nhằm tránh tình trạng nhầm lẫn sang những căn bệnh khác có triệu chứng bệnh tương tự. Trong 3-4 ngày đầu sốt xuất huyết, nếu có chỉ định theo dõi tại nhà, người bệnh cần tuân thủ chặt chẽ những lời khuyên sau đây để đảm bảo sức khỏe và giảm thiểu nguy cơ bệnh trở nặng:

• Nằm nghỉ ngơi.
• Chế độ ăn uống nên dễ tiêu hóa như cháo, súp, sữa,… Nên uống đủ nước, có thể cho người bệnh uống dung dịch Oresol, nước trái cây, duy trì 1,2-2,5 lít nước/ngày.
• Uống thuốc hạ sốt nhưng chỉ dùng Paracetamol (không được sử dụng Ibuprofen hoặc Aspirin vì có nguy cơ gây chảy máu), đồng thời chườm mát cho người bệnh. Cần lưu ý không dùng thuốc sai hoặc quá liều vì đây là nguyên nhân gây nguy hiểm đến tính mạng người bệnh.
• Theo dõi liên tục, nếu thấy người bệnh có diễn biến nghiêm trọng hơn như li bì, bứt rứt, vật vã, chân tay lạnh, đau bụng, nôn nhiều, cần phải đưa ngay đến cơ sở y tế.
• Nếu không có diễn biến bất thường, người bệnh cũng cần đến khám lại theo hẹn của bác sĩ.
• Không dùng thuốc kháng sinh ngoại trừ có nguy cơ bị nhiễm trùng, cần có sự tư vấn của bác sĩ, không tự ý dùng thuốc.
• Không nên ăn những loại thực phẩm nhiều dầu mỡ, cay, uống rượu bia, hút thuốc lá. Cần tăng cường chế độ dinh dưỡng lành mạnh, bổ sung đầy đủ vitamin và khoáng chất để giúp cơ thể đẩy lùi bệnh tật và phục hồi sức khỏe.

Các bước phòng ngừa bệnh sốt xuất huyết

Hiện nay, bệnh này chưa có vắc xin phòng bệnh và cũng chưa có thuốc điều trị đặc hiệu. Vì vậy, biện pháp phòng bệnh chủ yếu và hiệu quả nhất là diệt muỗi, diệt lăng quăng/bọ gậy và phòng muỗi đốt.

Để đảm bảo sức khỏe cho bản thân, gia đình và cộng đồng tránh khỏi bệnh sốt xuất huyết, Bộ Y tế đưa ra các khuyến cáo sau đây:

• Thường xuyên kiểm tra, phát hiện và tiêu diệt lăng quăng trong các đồ dùng chứa nước bằng cách thường xuyên thau rửa, đậy nắp kín bể và các vật dụng chứa nước, thả cá để tiêu diệt lăng quăng.
• Thường xuyên thay nước và sử dụng muối hoặc hóa chất diệt bọ gậy để ngăn chặn sự sinh sôi của lăng quăng trong các lọ hoa, bể cảnh, hòn non bộ, khay nước thải tủ lạnh,…
• Loại bỏ các vật liệu phế thải, hốc nước tự nhiên và lật úp các vật dụng có thể chứa nước không sử dụng xung quanh nhà để ngăn chặn muỗi đẻ trứng.
• Nằm ngủ trong màn để phòng muỗi đốt, mặc quần áo dài tay, dùng bình xịt muỗi, hương muỗi, kem xua muỗi, vợt điện muỗi và các biện pháp phòng tránh muỗi khác.
• Nếu bị sốt hoặc có các triệu chứng nghi ngờ về bệnh sốt xuất huyết, cần đến ngay cơ sở y tế để được khám và tư vấn điều trị. Tuyệt đối không tự ý điều trị tại nhà để tránh các biến chứng nguy hiểm.
• Tích cực phối hợp với ngành y tế địa phương trong các chiến dịch diệt bọ gậy/lăng quăng và các đợt phun hóa chất phòng, chống dịch sốt xuất huyết.

Sốt xuất huyết là một căn bệnh truyền nhiễm nguy hiểm, một bệnh truyền nhiễm nhanh chóng và có khả năng biến chứng nghiêm trọng, thậm chí gây tử vong. Nếu bị lơ là, chủ quan đối với bệnh, người bệnh sẽ phải trả giá đắt. Hiểu rõ về tác nhân gây ra bệnh sốt xuất huyết và nắm bắt được cách điều trị đúng cũng như các biện pháp phòng bệnh hiệu quả là điều cần thiết để đảm bảo an toàn cho bản thân và tránh nguy cơ bệnh diễn tiến nặng.

*Tài liệu tham khảo: Dengue Reborn: Widespread Resurgence of a Resilient Vector.